Ποια η διαφορά «νόσου Alzheimer» και «άνοιας λόγω νόσου Alzheimer,» και γιατί έχει σημασία αυτή η διάκριση με την έλευση των νέων φαρμακοθεραπειών;
Για πολύ κόσμο παραμένει μια σύγχυση μεταξύ αυτού που ονομάζουμε «νόσο Alzheimer» και «άνοια λόγω νόσου Alzheimer,» και είμαστε εδώ για να απαντήσουμε.
Γράφει ο Ελισσαίος Καραγεωργίου, MD PhD
Πρώτα απ’ όλα, όταν μιλάμε για άνοια (ή, πιο επίσημα, μείζονα νοητική διαταραχή) αναφερόμαστε σε δυσκολίες με τη νόηση (π.χ., μνήμη, κατονομασία, οργάνωση, συμπεριφορά) που επηρεάζουν την καθημερινότητά μας. Πρόκειται, λοιπόν, για μια διάγνωση στα πλαίσια της λειτουργικότητας ενός ανθρώπου, ο οποίος δεν αποδίδει νοητικά το ίδιο καλά όπως στο παρελθόν, και για τις οποίες δυσκολίες χρειάζεται κάποια βοήθεια. Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο. Επιπλέον, οι ασθενείς με άνοια έχουν διαφορετικό βαθμό δυσκολιών μεταξύ τους, οπότε αναγνωρίζουμε ήπιου, μέτριου, και σοβαρού βαθμού άνοια. Οι ειδικοί κλινικοί μπορούν να ποσοτικοποιήσουν τις δυσκολίες αυτές ανάλογα με την ποιότητά τους μέσω νευροψυχολογικών δοκιμασιών, ώστε να δούμε, για παράδειγμα, κατά πόσο κάποιος άνθρωπος κυρίως ξεχνάει (αμνησικού τύπου άνοια), ενώ κάποιος άλλος δυσκολεύεται κυρίως με την κατονομασία (αφασικού τύπου άνοια) κλπ. Μπορεί, όμως, κάποιος άνθρωπος να έχει νοητικές δυσκολίες που δεν επηρεάζουν την καθημερινότητά του. Σε αυτή την περίπτωση λέμε ότι υπάρχει ήπια νοητική διαταραχή.
Έρχεται, λοιπόν, το ερώτημα, γιατί κάποιος να έχει είτε ήπια είτε μείζονα νοητική διαταραχή (άνοια);
Και εδώ καλούνται οι ειδικοί να εκτιμήσουν έναν ασθενή κλινικά και με παρακλινικές εξετάσεις για να πουν αν οι δυσκολίες οφείλονται σε μία ή περισσότερες αιτίες, και τί μπορεί να γίνει για να βοηθηθεί ο εκάστοτε ασθενής. Σε κάθε περίπτωση, οι νοητικές διαταραχές οφείλονται σε αλλαγές στον εγκέφαλο, ο οποίος είναι και η έδρα των νοητικών λειτουργιών. Συχνά, οι αιτίες είναι περισσότερες της μίας, ειδικά όπως μεγαλώνουμε και αθροίζεται η φθορά του εγκεφάλου από διάφορες αιτίες (νευροεκφυλιστικές, αγγειακές, μεταβολικές, ή φλεγμονώδεις παθήσεις κλπ.), αν και πολλές φορές μόνο μία εκ των αιτιών μπορεί να εξηγήσει τα περισσότερα συμπτώματα. Σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, αναγνωρίζουμε και τη νόσο Alzheimer ως μία εκ των νευροεκφυλιστικών παθήσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε άνοια.
Συγκεκριμένα, ο όρος νόσος Alzheimer αναφέρεται σε φθορά του εγκεφάλου σχετιζόμενη με εναπόθεση παθολογικών μορφών δυο πρωτεϊνών, του λεγόμενου β-αμυλοειδούς (β-amyloid) και της πρωτεΐνης ταυ (tau). Οι πρωτεΐνες αυτές βρίσκονται υπό φυσιολογικές συνθήκες στον εγκέφαλο όλων μας, αλλά μπορεί να πάρουν και παθολογικές μορφές που οδηγούν σε πιο εύκολη εναπόθεσή τους είτε εντός ή μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου. Όταν συμβαίνει αυτό παρεμποδίζεται η ομαλή λειτουργία των κυττάρων, και, μεταξύ άλλων, εμφανίζεται σιγά σιγά νευροεκφύλιση. Αν η φθορά του εγκεφάλου προχωρήσει αρκετά, μπορεί να επηρεάσει τις νοητικές μας ικανότητες, όπως είναι η μνήμη, ο λόγος, η οργάνωση, κλπ. Αν και ξέρουμε ότι κάποιες ήπιες διαταραχές των πρωτεϊνών αυτών εμφανίζονται ήδη στη νεαρή ενήλικη ζωή μας, η άθροισή τους εν γένει γίνεται παθολογική σε μεγαλύτερες ηλικίες, χωρίς αναγκαστικά να υπάρχουν κάποια συμπτώματα. Μάλιστα, το ένα τρίτο των ανθρώπων 75 ετών και οι μισοί άνθρωποι 85 ετών ικανοποιούν κριτήρια νόσου Alzheimer στον εγκέφαλο, χωρίς όμως να έχουν κάποια νοητική διαταραχή. Ερευνητικές μελέτες έχουν δείξει ότι με τους νεότερους βιοδείκτες για τη νόσο Alzheimer (δηλ. ειδικές δοκιμασίες βιο-υγρών και νευροαπεικόνισης) μπορούμε να εντοπίσουμε κατά μέσο όρο αλλαγές στον εγκέφαλο 14 με 19 χρόνια πριν τα όποια πρώτα νοητικά συμπτώματα.
Τί σημαίνει αυτό για έναν άνθρωπο που δεν έχει νοητικά συμπτώματα, αλλά έχει νόσο Alzheimer; Και τι σημαίνει για την εφαρμογή των νέων φαρμάκων για τη νόσο Alzheimer;
Πρώτα απ’ όλα, για να γνωρίζει κάποιος αν όντως έχει νόσο Alzheimer στον εγκέφαλο χωρίς να έχει νοητικά συμπτώματα, θα πρέπει να έχουν γίνει εξετάσεις με ειδικούς βιοδείκτες για τη νόσο. Αλλά επειδή δεν είναι βέβαιο ότι κάποιος με νόσο Alzheimer θα εμφανίσει νοητική διαταραχή στη ζωή του, ούτε ότι έχει κάποιο συγκεκριμένο όφελος από τα φάρμακα ενάντια στο β-αμυλοειδές πριν την εμφάνιση συμπτωμάτων, αυτή τη στιγμή οι οδηγίες των επιστημονικών εταιρειών είναι να γίνεται εκτίμηση βιοδεικτών σε κλινικό πλαίσιο μόνο αν υπάρχουν συμπτώματα, και, κατά προτίμηση, αν τα αποτελέσματα θα αλλάξουν την θεραπευτική αντιμετώπιση ή πρόγνωση του ασθενούς. Υπάρχουν ερευνητικές μελέτες που γίνονται τα τελευταία χρόνια για να απαντήσουν το ερώτημα του κατά πόσο τα νέα φάρμακα ενάντια στο β-αμυλοειδές σε ανθρώπους με νόσο Alzheimer άνευ νοητικών συμπτωμάτων μπορεί να τους ωφελήσουν, αλλά μέχρι στιγμής δεν υπάρχει ουδεμία ένδειξη για την χρήση τους σε αυτό το πλαίσιο.
Παρ’ όλα αυτά, ξέρουμε ήδη από ερευνητικές μελέτες ότι μη-φαρμακευτικές προσεγγίσεις, όπως η τακτική άσκηση (>150 λεπτά την εβδομάδα), η Μεσογειακή δίαιτα (ελαιόλαδο, ψάρι, φρούτα, λαχανικά, όσπρια), και ο καλός ύπνος σχετίζονται με αργοπορημένη εμφάνιση νοητικών δυσκολιών σε ανθρώπους χωρίς νοητική διαταραχή που έχουν όμως νόσο Alzheimer. Επιπλέον, για όσους ανθρώπους αντιμετωπίζουν επιτυχώς συν-νοσηρότητες οφειλόμενες σε αγγειακούς παράγοντες κινδύνου (δηλ. υπέρταση, υψηλή χοληστερίνη, διαβήτης, κάπνισμα, υπνική άπνοια), μπορεί να καθυστερήσουν ή και να αποφύγουν νοητικές διαταραχές σε βάθος χρόνου. Άρα πάντα υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε, αρκεί να προσεγγίζουμε τους ασθενείς μας ολιστικά.
Στο Κέντρο Ύπνου & Μνήμης παρακολουθούμε τις εξελίξεις συνεχώς για να παρέχουμε τις πλέον ενημερωμένες συστάσεις προς τους ασθενείς μας. Για περισσότερες εκπαιδευτικές πληροφορίες πάνω στη Νευρολογία, επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας.
Αν έχετε συγκεκριμένες ερωτήσεις γενικού ενδιαφέροντος πάνω στη Νευρολογία που θέλετε να απαντήσουμε μέσω του newsletter μας, στείλτε το ερώτημά σας στην Υπεύθυνη Επικοινωνίας μας Ελένη Τσιαμπά, BSc MA (e.tsiampa@nioa.gr).